Антыбальшавіцкае паўстанне на Браслаўшчыне і Дзісненшчыне ў чэрвені 1919 года

Касцёл Божага Цела ў мястэчку Іказнь (Браслаўскі раён), якое было цэнтрам антыбальшавіцкага паўстання ў чэрвені 1919 года. Фота Кастуся Шыталя.

Бальшавіцкая ўлада на тэрыторыі сучаснага Мёрскага раёна ўсталявалася, як і амаль на ўсёй тэрыторыі былой Расійскай імперыі, ў канцы 1917 года. Але ў лютым 1918 года нашы мясціны былі акупаваны кайзераўскай Германіяй.

У канцы таго ж 1918 года, пасля Лістападаўскай рэвалюцыі ў Нямеччыне, нашы мясціны былі зноў акупаваны бальшавікамі. Бальшавіцкая ўлада на гэты раз пратрымалася да жніўня 1919 года, пакуль наш раён не акупавалі палякі.

За восем месяцаў бальшавіцкай улады на тэрыторыі нашага раёна адбыліся вельмі значныя падзеі. У іх ліку антыбальшавіцкае паўстанне ў чэрвені 1919 года. Яно пачалося 14 чэрвеня 1919 года ў мястэчку Германавічы. Праз дзень паўсталі Мёры, Пагост, Чэрасы, Крукі. У Мёрах паўстанцы захапілі ў палон мясцовы выканкам, але расстраляць яго членаў не паспелі, таму што 20 чэрвеня рота 151 чырвонаармейскага палка, якая наступала з боку Дзісны, выбіла паўстанцаў з Крукоў, Чэрасаў і Мёраў.

Мястэчка Германавічы (Шаркоўшчынскі раён), дзе пачалося антыбальшавіцкае паўстанне. Малюнак Язэпа Драздовіча, 1919 год.

Паўстанне ўзначалілі беларускі каталіцкі святар Міхал Буклярэвіч, пробашч Іказні, і яго сястра Аліцыя. У Пагосце да паўстання далучыліся шляхціц Шумскі, сяляне браты Шэўчыкі і адстаўны салдат Майскі. У кіраўніцтва паўстанцаў увайшлі былы акалотачны наглядчык Гурвіч, прыстаў Жаба, штабс-капітан Бондар-Нарушэвіч. У Мёрах паўстанцаў узначалілі мясцовы ксёндз Грынеўскі і арганіст Базыль (прозвішча невядомае).

Ксёндз Міхал Буклярэвіч, натхняльнік і кіраўнік паўстанцаў. Фота з архіва Вітольда Ермалёнка.

Вялікую частку паўстанцаў складалі дэзертыры. Бальшавікі якраз абвесцілі мабілізацыю ў войска мужчын ва ўзросце з 16 да 43 год, і яны хаваліся па лясах, не жадаючы служыць у Чырвонай арміі.

Штаб паўстанцаў месціўся ў мястэчку Іказнь. Хутка ў Пераброддзі быў разбіты адзін з чырвонаармейскіх атрадаў, высланых на падаўленне паўстання. Пры гэтым быў забіты Браслаўскі вайсковы камісар Брылевіч. Прыкладна тады ж паўстанцы разграмілі савет у Мілашове.

Праваслаўны святар Канстанцін Жданаў, будаўнік і настаяцель Сіняй царквы ў Шаркоўшчыне. Забіты бальшавікамі 3 мая 1919 года каля Дзісны, пахаваны 24 чэрвеня 1919 года - падчас паўстання - пад алтаром Свята-Адзігітрыеўскай царквы. У 2011 годзе кананізаваны Беларускай Праваслаўнай Царквой Маскоўскага Патрыярхата.

Паўстанцы арыштавалі Маляўку, які адразу памяняў афарбоўку і выдаў сябе за “бела-зялёнага”, спрабаваў нават аказваць садзейнічанне пры арышце сваіх жа міліцыянераў. Не дапамагло. У Пагосце Маляўка быў забіты паўстанцамі. Перад смерцю былога “аўтарытэта” і страх Шаркоўшчыны, а таксама нейкага камуніста-інтэрнацыяналіста з Польшчы прагналі праз шыхт.

Лозунгі паўстанцаў “Далоў Саветы!”, “Смерць камуністам!”, “Няхай жыве незалежнае войска!” сведчаць аб ваянічым непрыняцці і надзвычайнай непапулярнасці савецкай улады. Не дзіўна – за паўгады камуністы абрабавалі людзей так, што ў рэгіёне быў голад.

Артыкул пра паўстанне на Дзісненшчыне ў віленскай газеце "Беларуская думка" за 2 ліпеня 1919 года. Ксеракопія з архіву Ніны Стужынскай.

Артыкул пра паўстанне на Дзісненшчыне ў віленскай газеце "Беларуская думка" за 2 ліпеня 1919 года. Ксеракопія з архіву Ніны Стужынскай

Прычыны паўстання яскрава паказаныя ў дакладзе ваеннага камісара Віленскай губерніі Кішчука ў савет абароны Літбела на імя самога Міцкявічуса-Капсукаса “Аб бела-зялёным паўстанні ў Дзісненскім і Браслаўскім паветах Віленскай губерніі ў чэрвені 1919 года”

Камісар намаляваў жахлівую карціну беззаконня, якое чынілі ў гэтым рэгіёне ягоныя аднапартыйцы. “Безсыстэмныя рэквізіцыі, канфіскацыі, рабаванні пад фірмай камуністаў, беспрычынныя растрэлы былі галоўным заняткам валасных выканкамаў”.

Асабліва шалеў кіраўнік камуністычнай суполкі ў Шаркаўшчыне, ён жа старшыня выканкама і ваенны камісар, нехта Маляўка. “Маляўка са сваімі прыхільнікамі выпісваўся старшынёй павятовага выканкама ў Дзісну для растрэлаў, якія праводзіліся тут без суда, калі мясцовыя чырвонаармейцы і міліцыянеры адмаўляліся іх выконваць”, - гаворыцца ў дакладзе.

Нягледзячы на адчайнае змаганне, паўстанне было падаўленае ў канцы чэрвеня. Ксёндз Міхал Буклярэвіч і яго сястра Аліцыя пасля жорсткіх катаванняў былі расстраляныя 27 чэрвеня 1919 года.

Магіла ксяндза Міхала Буклярэвіча і яго сястры Аліцыі Буклярэвіч каля касцёла ў мястэчку Іказнь (Браслаўскі раён). "Забітыя за любоў да Айчыны і людзей" - напісана на магільнай пліце. Фота Кастуся Шыталя.

Паўстанцы не дачакаліся падыходу польскіх войскаў, на якія вельмі спадзяваліся. Палякі прагналі бальшавікоў з Браслаўшчыны і Дзісненшчыны ў жніўні 1919 года – праз месяц. У адрозненне ад жыхароў усходняй часткі Беларусі, нашыя прадзеды мелі яшчэ дваццаць год жыцця без НКВД, калектывізацыі і расстрэлаў.

Ад Рэдакцыі: У нашых руках ёсць і іншыя крыніцы, якія распавядаюць пра паўстанне ў чэрвені 1919 года на Браслаўшчыне і Дзісненшчыне. Свайго часу чакаюць і артыкулы ў беларускіх незалежніцкіх і савецкіх газетах, якія ёсць у бібліятэчных зборах. Налета будзем адзначаць 95-ю гадавіну паўстання, і калі дасць Бог сілаў, напішам пра яго больш падрабязна.

Калі ж Вы, шаноўныя чытачы, маеце нейкія дакументы ці сведчанні ад дзядоў-прадзедаў, пішыце ў каментарах ці на ksz (сабака) tut.by