Каб не сцерлася з памяці…

Пасля жорсткіх ваенных дзеянняў 1941-1944 гг. увесь Лёзненскі край быў зрэзаны акопамі і пакрыты попелам спаленых вёсак, бо на працягу года па ім праходзіла лінія фронту. Адметна, што ў параўнанні з іншымі раёнамі Віцебскай вобласці, на тэрыторыі Лёзненшчыны была ледзьве не самая вялікая колькасць пахаванняў ваеннага часу (яны меліся ў 61 населеным пункце). А лідарамі гэтай сумнай статыстыкі з’яўляліся Суражскі (78 вёсак) і Сіроцінскі раёны (70 вёсак). У канцы 1940-х г.г. месцы пахаванняў воінаў былі зусім занядбаны. Напрыклад, “у Чарніцкім сельсавеце (…) магілы зраўняліся з зямлёй, пом­нікі пагнілі і валяліся каля магіл (…). З 58 магіл у райцэнтры Лёзна 46 зу­сім закінуты, на магілах няма помнікаў, а на тых, што засталіся, надпісы змытыя дажджом”. Калі і былі недзе ўсталяваны помнікі – то вельмі сціп­лыя, драўляныя, і, натуральна, яны вельмі хутка разбураліся. Гэта і не дзіўна: у першую чаргу пасля вайны людзі былі заклапочаны адбудовай жылля ды наладжваннем дзейнасці прадпрыемстваў, школ. Тым не менш, ужо ў першае паваеннае дваццацігоддзе на Лёзненшчыне было шмат зроблена для таго, каб захаваць памяць пра абаронцаў Айчыны. З сярэдзіны 1950-х гг. на тэрыторыі раёна праводзіліся масавыя перапахаванні: калі ў пачатку 1956 г. тут размяшчалася 169 вайсковых могілак, то да канца года іх засталося 105. 506 брацкіх магіл былі аб’яднаны ў 136, лік індывідуальных пахаванняў скараціўся з 2109 да 150. У 1957 г. у рэспубліцы пачалася падрыхтоўка да святкавання 40-годдзя Беларускай ССР і ў гонар гэтай падзеі на самых буйных вайсковых могілках было вырашана ўсталяваць манументальныя помнікі. Усяго для Віцебскай вобласці ў майстэрнях Украіны было выраблена 12 скульптур. Адна з іх – чырвонаармеец з вянком – прызначалася для могілак у Стасеве (вясной 1958 г. яе прывезлі сюды з г. Харкава). Увогуле, за 1957 г. на 36 могілках раёна былі ўсталяваны цагляныя і бетонныя помнікі ў выглядзе абеліскаў, а на самых вялікіх з іх – у Лёзне і на тэрыторыі саўгаса “Адаменкі” – з’явіліся скульптуры воінаў з вянкамі. Тады ж у цэнтры афіцэрскіх могілак у Стасеве была ўсталявана гармата. Нягледзячы на ўсё гэта, на Лёзненшчыне заставалася яшчэ даволі шмат нядобраўпарадкаваных месцаў пахавання – у Пагосцішчы, Чарнышах, Веляшковічах і іншых вёсках. Там парадак быў наведзены ў сувязі са святкаваннем 20-й гадавіны вызвалення Беларусі ад нямецка-фашысцкіх захопнікаў. Да 1964 г. з’явіліся 203 новыя надмагільныя пліты, 48 абеліскаў, на помніках адноўлена больш за 500 прозві­шчаў. Таксама было пасаджана 800 маладых дрэўцаў, якія сваім ціхім шэптам ушаноўвалі памяць загінуўшых. Канстанцін Карпекін, галоўны захавальнік фондаў Дзяржаўнага архіва Віцебскай вобласці. (Фотаздымак з фондаў Дзяржаўнага архіва Віцебскай вобласці).